Christophe Busch: “Ja, je kan als mens leren uit je geschiedenis”

Wat linkt een psychiatrisch centrum aan Kazerne Dossin, het museum en memoriaal over de Holocaust in Mechelen? Mensenrechten!, zegt Christophe Busch. En Christophe Busch zelf, natuurlijk! Een gesprek met de algemeen directeur van Kazerne Dossin én oud-collega begint dan ook met de groetjes heen en weer. Een uur later zien we opnieuw het bos door de bomen van oorlogen, terrorisme, Syriëgangers, de Brexit en Trump.

Foto’s: Guy Kleinblatt, Jelle Vermeersch

Sinds kort kennen de kijkers van het Canvasprogramma “Alleen Elvis blijft bestaan” hem als algemeen directeur van Kazerne Dossin in Mechelen. Maar veel medewerkers uit het psychiatrisch centrum Sint-Jan-Baptist zullen zich Christophe Busch nog herinneren als collega. Twaalf jaar lang sleutelde hij er mee aan het forensische zorgcircuit, dat geïnterneerden met een medium risicoprofiel opvangt.

Zoektocht

“Ik ben in P.C. Sint-Jan-Baptist toegekomen drie maanden voor de opstart van de forensisch psychiatrische werking. Dat was toen een pilootproject waarbij de overheid wou bekijken hoe ze geïnterneerden uit de gevangenis konden halen en een behandeling bieden enerzijds en de maatschappij konden beveiligen anderzijds. Een enorme zoektocht. Er waren in die tijd wel al forensische initiatieven in Vlaanderen, maar dan vooral voor seksuele delinquenten. Ik heb er mogen meemaken hoe het project enorm groeide, tot een professionele, wetenschappelijk gebaseerde afdeling. Bijzonder boeiend en leerrijk!”

Kan je je huidige job vergelijken met je job vroeger bij Broeders van Liefde? 

“Werken in de forensische zorg is een vorm van werken aan mensenrechten. Ook in ons eigen land worden mensenrechten geschonden. Mensen met een interneringsstatuut zitten nog al te vaak in gevangenissen, zonder enige behandeling of toekomst. Daarvoor is vandaag gelukkig meer aandacht. De problemen zijn nog niet helemaal opgelost, maar ik zie een positief evolutie en ik ervaar het als een voorrecht dat ik daaraan mee gesleuteld heb. Dat is in het museum Kazerne Dossin terechtgekomen ben, is voor mij dan ook heel logisch. Mensenrechten en daders zijn een rode draad in mijn loopbaan.”

“Nog altijd boog ik op de ervaring die ik in de geestelijke gezondheidszorg heb opgedaan. Zo hebben we onlangs een netwerk opgericht met experten in radicalisering en polarisering uit verschillende hoeken (onderwijs, politie, hulpverlening, etc.) die hun kennis en ervaringen delen. Samen starten we een programma waarin we met voormalig extremisten werken om kwetsbare jongeren te bereiken die aan het radicaliseren zijn. Mensen hebben daar vaak schrik van, maar eigenlijk wordt in de geestelijke gezondheidszorg net zo gewerkt! In praatgroepen confronteren patiënten elkaar met hun verhalen en de hulpverlener stimuleert dat proces vanuit de zijlijn.”

“Recht op vrije meningsuiting? Absoluut, tot aan de grenzen die we op vandaag juridisch hebben vastgelegd”

Niet gemakkelijk…

“Het vereist een onvoorwaardelijke acceptatie van de persoon, ook al heeft hij heel extremistische gedachten of extreme daden gepleegd. En het wil zeker niet zeggen dat je zijn feiten accepteert! We hebben het niet over een ‘probleemgeval’, maar over een ‘mens met problemen’. Die problemen kunnen een serieuze impact gehad hebben op anderen mensen, maar we gaan samen op pad in de hoop dat we kunnen verhinderen dat je ooit nog dezelfde foute keuzes maakt. En of dat dan een roofovervaller is of een Syriëganger, dat maakt geen verschil uit.”

Hoe pak je dat aan zonder de slachtoffers te negeren?

“Als samenleving moet je inderdaad ook een genoegdoening nastreven naar de slachtoffers. Een slachtoffer wil vaak vergelding en dat is begrijpelijk. Maar het eigenlijke doel is om slachtoffer én dader opnieuw te koppelen aan de samenleving. Heel af en toe kan je een dader in contact laten komen met een slachtoffer. Je moet er dan wel voor waken dat er geen nieuwe letsels worden toegebracht. Ik vertaal dat even naar het internationale niveau. In Rwanda zijn bij schatting 830.000 mensen vermoord, vooral Tutsi’s door Hutu’s. Maar na zo’n genocide moet je wel opnieuw gaan samenleven. Dat proces moet begeleid worden. Herdenking is  dan belangrijk, omdat je anders in een soort ontkenning terecht dreigt te komen, wat op zijn beurt wraakacties kan oproepen. Hoe meer je investeert in erkenning, hoe meer kans dat er opnieuw een duurzame verbinding ontstaat die het samenleven minder gewelddadig, traumatisch of problematisch maakt. Tussen landen, bevolkingsgroepen of dader en slachtoffer: op alle niveaus komen diezelfde mechanismen terug.”

Kan vergeving er pas komen als er erkenning is?

“Vergeving is een moeilijk concept. Hoe kan ik als mens iets vergeven over de Tweede Wereldoorlog? Ik was er geen lid van, ik behoor niet tot de slachtoffergroep, ik zit aan de zijkant. Simon Gronowski, zat als kleine jongen op de trein richting Birkenau zat. Op een bepaald moment is hij eraf gesprongen of geduwd door zijn moeder en zo heeft hij de oorlog overleefd. Zijn ouders zag hij nooit meer terug. Vandaag geeft hij lezingen samen met Koenraad Tinel, de zoon van een collaborateur. Maar niet iedereen kan dat. Ik ontmoet in het museum ook mensen die nooit naar Duitsland willen gaan en die de taal niet kunnen verdragen. Tja, wie ben ik om daar een oordeel over te vellen… Maar hier proberen we continu om nuance in de verhalen te brengen, om te analyseren en er lessen uit te trekken. Als je die complexiteit omarmt en vanuit die kennis stimuleert tot dialoog, dan bereik je al bijzonder veel.”

Een museum als Kazerne Dossin vestigt onze aandacht op het belang van lessen te trekken uit het verleden voor de toekomst. Maar kunnen we als mens wel iets leren uit het verleden?

(lacht) “Dat is een goede vraag. Ik ben daar zelf positief over, alleen denk ik dat we het tijdskader waarin we dat willen evalueren, te kort zien. Kazerne Dossin is er in de eerste plaats voor de herinnering. Het is de plaats waar mensen afscheid kunnen nemen van familie en kennissen die van hieruit naar Birkenau zijn gevoerd. Daarnaast proberen we om de mechanismen die tot de Holocaust geleid hebben bloot te leggen en te vertalen naar vandaag. Wat leren we van de cumulatieve radicalisering uit de jaren ‘30 over de cumulatieve radicalisering van een Syriëganger vandaag? Door de vinger te leggen op de processen die daarachter schuilen, leren we signalen te herkennen en kunnen we situaties die scheeflopen sneller vatten. Op dat vlak ben ik ervan overtuigd dat je kan leren uit je geschiedenis. Maar de impact ervan vereist verschillende generaties.”

Welke rol kan onderwijs daarin spelen?

“Onderwijs is ontzettend belangrijk! Onze  wereld is gigantisch veel complexer geworden. De toestroom van informatie is enorm. In de jaren ‘20 was er een eerste informatiegolf waarin de radio en bioscoopjournalen informatie naar een groot publiek konden brengen. Daarvoor was informatie een privilege voor de rijken. Momenteel zitten we in de tweede informatiegolf. Die is begonnen met het internet, waardoor iedereen inhoud kan creëren en bewerken. Als jongeren vandaag afglijden, dan heeft dat vaak te maken met een gebrek aan referentiekaders, waardoor hun zin voor kritische reflectie ontbreekt en ze extreem beïnvloedbaar zijn. Wie slecht onderwezen wordt, gaat sneller mee in complottheorieën. Dat zien we in Noord-Korea, in nazi-Duitsland, bij de Brexit en de verkiezing van Trump. Hoe kan je de kwetsbare democratie borgen? Door leerlingen op te leiden tot mondige burgers die informatie kritisch kunnen analyseren, zich met elkaar kunnen verbinden en hun rechten kunnen vrijwaren.”

“We hebben het niet over een ‘probleemgeval’, maar over een ‘mens met problemen’”

Eiland

Hoe kunnen leerkrachten dat doen?

“Leerkrachten kunnen gebeurtenissen kaderen. Dat we zaken als het vrouwenstemrecht niet evident mogen vinden, bijvoorbeeld. Mijn grootmoeder mocht niet gaan stemmen en nog steeds zijn er landen waarin vrouwen dat recht ontnomen worden. Het ontbreken van een dergelijk kader is het drama van de Brexit geweest. Europa is een bijzonder project na de wereldoorlogen om nooit meer zo’n oorlog te moeten meemaken. Veel jongeren denken dat Europa gaat over de euro, maar daarover gaat het in essentie niet, natuurlijk. De mensen die fulmineren tegen globalisering moeten beseffen dat dat niet zal verdwijnen. Je kan je wel terugtrekken op je eigen eiland, maar de realiteit is dat de wereld een dorp geworden is. Zijn er dan geen problemen? Dat beweer ik niet. Maar het Europese project is niet goed verkocht geweest aan de nieuwe generaties. Ouderen moet ik niet uitleggen waarvoor Europa ontstaan is, hoor.”

Donald Trump is de volgende vier jaar president van de Verenigde Staten. Hoe kijk jij daar tegenaan?

“Hoe kan het dat zo’n populistisch figuur, op basis van die merkwaardige verkiezingscampagne en met wat die allemaal uitkraamt, zo’n belangrijk mandaat krijgt? Er is blijkbaar een grote groep van mensen waarvoor het systeem niet gewerkt heeft en die nu een proteststem hebben uitgebracht. Dat is niet nieuw. In de jaren ‘90 slaagde het Vlaams Blok erin om op het politieke toneel te verschijnen. Migratiecrisis, terrorisme en noem maar op maken mensen angstig en doen ze conservatief terugplooien naar hun binnenkant. Een figuur als Trump speelt op die angst in, handig gebruik makend van media die ontspoort zijn.”

Merkel

“Ik sta er van versteld hoe die signalen moeizaam worden opgepikt door de politieke tegenhangers en de mensen die de peilingen doen. Dat is zorgwekkend. Wat zal dat betekenen voor ons? Hoe zullen bijvoorbeeld de Duitsers reageren op Merkel? Duitsland is een van die grote, gewichtige democratieën die te verdedigen morele posities innemen. De houding van Merkel in de migratiecrisis is bijzonder positief! Maar je kan je afvragen wat de draagbaarheid is van die standpunten. Je kan je pijlen nu richten op de Amerikaanse bevolking, maar het zou beter zijn om te gaan onderzoeken wat de voedingsbodem is van dat stemgedrag. Tracht iets te doen met de groep mensen die geen verbinding meer hebben met je samenleving! Uiteraard moet je de uitdagingen ook aanpakken. Als ik foto’s zie van Syrië, vind ik het maar evident dat die mensen hun land ontvluchten en ergens geholpen worden. Maar hoe krijg je die hier? Hoe krijg je hen aan het werk? Hoe organiseer je hun terugkeer eens de oorlog voorbij is? Daar maak ik me zorgen over.”

Omstreden figuren beroepen zich graag op het recht op vrije meningsuiting. Hoe sta jij daar tegenover?

“We moeten verhinderen dat we onze eigen democratische rechtstaat ondergraven onder invloed van bijvoorbeeld terrorisme. Na de aanslagen in Brussel op 22 maart kwamen vrij snel stemmen op die vonden dat we aan vrijheid moesten inboeten ten bate van de veiligheid. Maar dan loop je eigenlijk in hun val. Je kan een radicale overtuiging hebben en je kanten tegen bijvoorbeeld het rechtssysteem. Maar dan moet je het volgens de spelregels van de democratie spelen en een politieke partij oprichten of zo. In de wetgeving staat heel duidelijk wat je wel en wat je niet kan zeggen. En dus moeten we die wetten toepassen. Alles gaan verbieden, is geen optie, want dan verdruk je het naar plaatsen waar je het niet kan zien en wordt het nog gevaarlijker. Recht op vrije meningsuiting? Absoluut, tot aan de grenzen die we op vandaag juridisch hebben vastgelegd.”

“Leerkrachten kunnen gebeurtenissen kaderen. Dat we zaken als het vrouwenstemrecht niet evident mogen vinden, bijvoorbeeld”

Fox News

Welke uitdagingen zie jij voor onze maatschappij?

“Het grootste probleem is onze omgang met informatie. Jonge Syriëgangers kampen vooral met een onvermogen om informatie naar waarde te schatten. Ze zoeken zingeving, een identiteit en botsen bij het surfen op het internet op groeperingen die hen aanspreken en een groepsgevoel geven. Veeleer dan schuldigen te zoeken en zondebokken aan te duiden, zouden we moeten bekijken hoe de media dat proces begeleiden en al te vaak in de kaart spelen. Wij hebben nog geen Fox News zoals in de Verenigde Staten, waar je propaganda ziet die van de pot gerukt is, maar dat neemt niet weg dat die dingen bij ons wel op het internet te vinden zijn. Hoe gaan we daarmee om? Een zestienjarige die beweert dat de Holocaust niet bestaan heeft ‘omdat hij dat op het internet gezien heeft’, bijvoorbeeld. Dat moeten we aanpakken. Hoe komt het dat hij die informatie voor waar aanneemt, zonder rekening te houden met de kilometerslange rekken vol bewijsmateriaal die we daarover hebben? Dat is de grootste uitdaging.”

Waar word jij gelukkig van?

“Van de gewone dingen, natuurlijk, zoals eens goed gaan eten en met de kinderen bezig zijn. En daarnaast word ik gelukkig van uit verschillende contacten tot nieuwe ideeën en projecten te kunnen komen die het verschil maken. Samen gaan zitten in de hoop de wereld iets beter te maken, dat is waar het in essentie om draait.”

interview uit december 2016