Cultuursensitieve zorg

Foto: © Filip Claessens

Migratie is iets van alle tijden en gebeurt omwille van diverse redenen. In de jaren ’50 en ’60 trokken veel mannen van Turkse en Marokkaanse origine naar België om hier als gastarbeider te werken. Mede door gezinsvereniging bleven velen van hen in België. Ondertussen spreken we van een 2^de en een 3^de generatie van mensen met een niet Europese migratieachtergrond die tevens ook de Belgische nationaliteit hebben. De laatste tien jaar zien we opnieuw grote migratiegolven, voornamelijk door conflictsituaties over de hele wereld. We hebben ca. 80 miljoen vluchtelingen in de wereld, waarvan er jaarlijks in België 20.000 mensen een verzoek indienen tot bescherming. Daarvan worden er 50 à 60 procent erkend. De realiteit is dat het aantal mensen in Europa en in België met een niet Europese migratieachtergrond stijgt en zal blijven stijgen. Dat is een eerste reden waarom cultuursensitieve zorg zo belangrijk is. Iedereen heeft het recht op kwalitatieve zorg.

Vijf jaar geleden was er een oproep van de federale overheid met de vraag om samen te werken met Fedasil rond een project voor internationale verzoekers voor bescherming (n.v.d.r. dit is de nieuwe term voor asielzoekers). Zij hadden namelijk vastgesteld dat veel van de vluchtelingen kampten met ernstige psychische problemen die tot uiting kwamen in het opvangcentrum van het Rode Kruis. Ik was op dat moment nog algemeen directeur van PC Sint-Alexius en het leek mij een evidentie om hier ons medewerking aan te verlenen: één van de kernwoorden in onze opdrachtsverklaring is namelijk gastvrijheid. Daarnaast hadden we ook steeds meer te maken met opnames van mensen met een niet Europese migratieachtergrond.

In 2016 ging het POZAH-project van start en we begonnen vol goede moed. We pasten onze standaard behandelingen toe: psychotherapie, eventueel in combinatie met psychofarmaca. We boekten echter weinig vooruitgang en de cliënten met een niet Europese migratieachtergrond reageerden niet op onze behandeling zoals we verwacht hadden: de psychofarmaca sloeg niet aan, we hadden communicatieproblemen omwille van de taal en we liepen soms vast in de therapiegesprekken. Op zoek naar oplossingen, kwamen we via professor Sabbe uit bij professor dr. Braakman in Nederland. Daar bleken ze al heel ver te staan met cultuursensitieve zorg, een term die in België toen nog ongekend was. We begonnen samen te werken en al snel boekten we ook in het POZAH-project van PC Sint-Alexius vooruitgang.

Wat werd er veranderd? Wij benaderden alles met een Westerse bril: onze cultuur is de norm en onze aanpak en visie op behandelingen is uniform toepasbaar over de hele wereld. Dat perspectief maakte ons blind om met een open geest naar cliënten met een niet Europese migratieachtergrond te kijken. Al snel bleek dat cultuur heel veel invloed heeft op geestelijke gezondheid. Zo kan het zich uiten in het ziektegedrag van mensen en de symptomen: een Europeaan met psychoseverschijnselen kan bijvoorbeeld waanbeelden hebben dat hij Napoleon is. Dat is bij een Zoeloe heel onwaarschijnlijk. Hij zal zich eerder Koning Shaka Zoeloe wanen. Cultuur heeft daarnaast ook een invloed op hoe cliënten met hun ziekte omgaan. Zo zien westerse cliënten een ziekte als iets intern: de oorzaak ligt bij een virus of dergelijke. Bij sommige mensen met een niet Europese migratieachtergrond wordt een ziekte als iets extern gezien: een proef van God. Zij berusten vaak in hun ziekte of depressie, en dat maakt psychotherapie een stuk ingewikkelder.

Al deze zaken maken deel uit van de kennis die je moet hebben om mensen met een niet Europese migratieachtergrond de juiste zorg te bieden. Maar met kennis alleen kom je er niet. Een andere voorwaarde om cultuursensitief te werken is ‘attitude’. Wat zijn jouw eigen vooroordelen tegenover andere culturen? Pas als je je hiervan bewust bent, kan je mensen open benaderen.

Tenslotte heb je ook goede methodieken nodig en moet je je vragen afstemmen op de cliënt die voor je zit. Als je bijvoorbeeld een standaard westerse test toepast op vluchtelingen die niet vertrouwd zijn met het Nederlands of de geestelijke gezondheidszorg, krijg je al snel een vertekend beeld. Een zeer goed instrument is het cultural formulation interview (CFI). Deze test is wetenschappelijk gevalideerd, behoort tot de DSM V en is specifiek ontwikkeld voor mensen met een migratieachtergrond. Ze wordt in Europa al veelvuldig gebruikt, maar nog niet in België. Bij Sint-Alexius gaan we deze vragenlijst heel binnenkort voor de eerste keer in de praktijk toepassen. Dat is een grote stap.

Om cultuursensitieve zorg echt te integreren in de dagelijkse werking van een organisatie, moet er een algemene gedragenheid zijn, ook op het hoogste niveau waar beleid wordt uitgestippeld. PC Sint-Alexius is daarin een echte koploper. Wij hebben 5 zorgprogramma’s: de crisisinterventie opname afdeling (daar valt ook het POZAH-project onder en de gedwongen opnames), psychose zorg, persoonlijkheids- en stemmingsstoornissen, gerontopsychiatrie en alcohol- en/of medicatieafhankelijkheid. Alle medewerkers die deel uitmaken van het POZAH-project krijgen opleiding in cultuursensitieve zorg, maar we hebben ook een referentiepersoon in alle andere zorgprogramma’s. Hiermee willen we de kennis over cultuursensitieve zorg over heel Sint-Alexius verspreiden.

We kunnen binnen Sint-Alexius terugkijken op een mooi parcours en  we staan momenteel aan het begin van een nieuwe fase. Waar we de eerste 5 jaar hebben ingezet op sensibilisering, is het tijd om een stap verder te gaan. Binnenkort starten we in Sint-Alexius met een specifieke vormingsmodule voor huisartsen en psychiaters over psychofarmaca en wordt er een digitaal informatieplatform gelanceerd, waar je titels en auteurs kan terugvinden over wetenschappelijke bijdragen rond cultuursensitieve zorg. We werken momenteel ook aan een module diversiteit voor verschillende voorzieningen en gaan intensiever inzetten op vormingspakketten. Met al deze zaken hopen we dat cultuursensitieve zorg volledig ingeburgerd raakt in Sint-Alexius en dat ook meer en meer andere ziekenhuizen en voorzieningen op de kar springen.

Godfried Van Beuren is voormalig algemeen directeur van psychiatrisch centrum Sint-Alexius in Grimbergen. Hij is gepensioneerd maar werkt wel nog 30% als projectcoördinator en management cultuursensitieve zorg. Door middel van vormingen en workshops wil hij dit concept verder integreren binnen PC Sint-Alexius, en daarbuiten.

Wist je dat…

• Wanneer we het hebben over menselijke behoeften, baseert de Westerse wereld zich op de piramide van Maslow. Maar er bestaat ook een ander model: de piramide van Pinto. Het laagste niveau is bij beiden hetzelfde, namelijk primaire behoeften, maar de hogere lagen zijn verschillend. Deze piramide sluit meer aan bij sommige cliënten met een niet Europese migratieachtergrond.

• In België hebben we een echte ik-cultuur. Alles moet efficiënt zijn en als we falen, ligt dat aan onszelf. Sommige landen hebben echter een wij-cultuur. Falen wordt er gezien als een familiegebeuren: je schaadt de goede naam en de eer van de familie. Daarnaast heb je ook masculiene versus feminiene culturen. Cultuur heeft een grote invloed op je denken en doen, en dus ook op hoe je het best behandeld wordt als je psychische klachten hebt.

• Er is wetenschappelijk bewezen dat sommige mensen met een niet Europese migratieachtergrond anders reageren op psychofarmaca. Dat heeft te maken met genetica en biologische metabolismeaspecten. Daarom is het belangrijk dat hier rekening mee gehouden wordt bij het voorschrijven van medicatie. Dat is de reden waarom er in PC Sint-Alexius binnenkort gestart wordt met een specifieke vormingsmodule over psychofarmaca.

• In sommige culturen is geestelijke gezondheidszorg een onbekend begrip. Daar worden psychische problemen gezien als tovenarij. Mensen zijn ‘bezeten’ of ‘behekst’.

• Het POZAH-project is een samenwerking tussen PC Sint-Alexius en Fedasil en is een afkorting voor psychiatrische ondersteuning en zorg voor asielzoekers aan huis. Het project ging in 2016 van start en wordt ondersteund door een multidisciplinair team: 1 psychiater, 1 maatschappelijk werker, 1 ergotherapeut, 1 verpleegkundige, 1 ervaringsdeskundige en 1 coördinator. Het was de eerste stap naar cultuursensitieve zorg binnen PC Sint-Alexius.